(Uit: NRC HANDELSBLAD 11/9/2004)

EXPERIMENTEEL FILMER JOOST REKVELD
WIL KRUISBESTUIVING TUSSEN
KUNST EN WETENSCHAP

Eerlijke beeldtaal

In de jaren twintig wilde de Hongaarse kunstenaar Mo-
holy-Nagy met nieuwe beeldtaal de mens ontvankelijk
maken voor nieuwe technologie. Joost Rekveld nam die
opvatting als ijkpunt bij het samenstellen van ziin pro-
gramma '4D' voor het Filmmuseum. Dirk van Delft

'WANNEER IK IN een boekhandel
rondkijk", zegt experimenteel filmma-
ker Joost Rekveld, "vind ik het op de af-
deling wetenschap altijd veel interes-
santer dan op de afdeling kunst. Weten-
schap is toch de motor van de maat-
schappelijke ontwikkeling. Wat ik met
mijn films en installaties beoog, is het
naar de kunst toetrekken van abstracte
wetenschap. Ik wil concepten uit de na-
nowereld, kosmologie of quantumfysi-
ca vertalen in zintuiglijke vormen, ze
omzetten naar iets met een menselijke
maat."
Rekveld (1970) stelde als gastcurator van
het Filmmuseum het programma 'Joost
Rekveld presenteert 4D' samen - giste-
ren ging het met William Cameron Men-
zies' epische sciencefictionklassieker
Things to come uit 1936 in premiere. Tot
eind Oktober zijn in het Amsterdamse
Vondelpark veertien compilaties te zien
van experimentele films en films met
wetenschappelijke experimenten, ge-
flankeerd door een wisselende expositie
van installaties van internationale kun-
stenaars en een lezingenreeks. Tot het
programma behoort een retrospectief
van films van de Hongaarse kunstenaar
en Bauhaus-docent László Moholy-Na-
gy (1895-1946), een pionier op het gebied
van ruimtelijke experimenten met be-
weging, licht en tijd. Ook Rekveld zelf is
aanwezig met een keuze uit zijn experi-
mentele films en installaties. Een deel
van de geselecteerde films is vermoede-
lijk niet eerder in het openbaar te zien
geweest en enkele titels uit het bezit van
het Filmmuseum zijn voor de gelegen-
heid geconserveerd. Rekveld: "De mees-
te experimentele films in het program-
ma worden zeer zelden in Nederland
vertoond en de combinatie van experi-
mentele films en wetenschappelijke
films is hier bij mijn weten niet eerder
gemaakt."
Rekvelds werk staat mijlenver weg van
de conventionele bioscoopfilm. Zijn
films zijn onderzoekingen naar het me-
dium zelf, veelal komt er geen lens of
zelfs geen camera aan te pas. Gegrepen
door de "sensuele kracht van bewegen-
de kleur" ging hij op zoek naar de tech-
nische oorsprong van films, om uit te ko-
menbij Nipkovschijven of de anorthos-
coop van Joseph Plateau uit 1928: een
schijf met een vervormde tekening die,
samen draaiend met een sluiterschijf
(schijf met spleten) een onvervormd
maar stilstaand beeld reconstrueert. In
zijn films maakt Rekveld gebruik van in-
terferentie van licht langs randen of
door smalle spleten. In #23, een cyclus
die vijf films moet gaan omvatten, laat
hij zich bovendien inspireren door de
optica van de Renaissance en de Middel-
eeuwen. In Book of mirrors, deel 2 uit de
reeks die op het Filmfestival Rotterdam
van 2002 in premiere ging, paste Rek-
veld een vermenigvuldiging toe van
lichtstralen door spiegeis en kaleidosco-
pen. "Die oude apparaten kan ik ook
bouwen. Moderne optica is ook interes-
sant maar als gewone sterveling valt dat
instrumentarium buiten mijn bereik"

STERKENKUNDE Rekveld werd af-
gewezen door de Filmacademie - "ik ge-
loof dat ik daar achteraf zeer dankbaar
voor moet zijn." Hij koos toen voor de
Interfaculteit Beeld en Geluid van het
conservatorium in Den Haag; inmiddels
is hij er docent. Sterk beinvioed is hij
door de fascinatie die hij als tienjarige
voor sterrenkunde ontwikkelde. lk was
amateurastronoom en bouwde mijn ei-
gen kijker.Plaatjes maken van de onme-
telijke schaal van de kosmos sprak me
aan. Je kon iets maken. Mijn eerste in-
dringende ervaring met film was toen ik
in het filmhuis in Gouda Nostalgia van
Tarkovski zag. De volgende dag ben ik
weer gaan kijken, zo mooi vond ik het,
en al snel stond ik als vrijwilliger achter
de projector films te projecteren en later
ook te programmeren. Een eye opener in
Gouda was een festival met animatie-
films - Nederland bezit een geweldige
traditie op dat gebied. Er zaten twee ab-
stracte films bij en de directe impact van
bewegingen op het doek vond ik waan-
zinnig. Dat heeft me op het spoor van de
experimentele film gezet. De kern daar-
bij is het aan de orde stellen van andere
manieren van kijken en van visueel den-
ken."
IJkpunt van 'Joost Rekveld presenteert
4D' is het werk van de modernist Lásló
Moholy-Nagy. Rekveld: "In de jaren
twintig oefende film als nieuw tech-
nisch medium grote aantrekkings-
kracht uit op kunstenaars die de moder-
ne tijd wilden omarmen. Kunstenaars
gingen aan de haal met het idee van de
vierde dimensie - vandaar '4D' in de titel
van mijn programma. Men ging op zoek
naar een nieuwe beeldtaal, vergelijkbaar
met wat in de abstracte schilderkunst
was gebeurd. In het begin een taal van
abstracte vormen, later zich richtend op
de materie van de verf zelf, op het can-
vas, op de context. In de experimentele
film ging het om licht, vorm, beweging-
grafische composities in de tijd. Nieuwe
filmtaal moest de nieuwe technologi-
sche ontwikkelingen toegankelijk ma-
ken, ze moest de menselijke perceptie
openen voor de nieuwe wereld."
Daar werd op zeer utopische wijze over
nagedacht. Rekveld: "In de opvatting
van Moholy-Nagy hadden excessen van
het industriele tijdperk - uitbuiting van
arbeiders, oorlogen - hun oorzaak in
een verstoord evenwicht in de emotione-
le huishouding van de mens, die in zijn
verbeeldingswereld nog in de negen-
tiende eeuw vertoefde. Het ontwikkelen
van nieuwe beeldtaal, zoals in Moholy-
Nagy's klassieke film Lichtspiel Schwarz-
Weiss-Grau uit 1930, moest dat evenwicht
herstellen. Die maatschappelijke bete-
kenis van film reikt veel verder dan zijn
tijd en zijn werk. Het is een algemeen
idee over waar het in kunst over hoort te
gaan waaraan ik me verwant voel. L'art
pour l'art vind ik te vrijblijvend. Ik wil
laten zien dat film geen Hollywood-goo-
chelmedium hoeft te zijn, dat er andere,
eerlijker manieren van kijken zijn. Be-
seffen dat het om filmprojectie gaat doet
in mijn experimentele films niets af aan
de ervaring maar versterkt die juist."

ZONDER CAMERA Was experimen-
tele film in de begintijd een soort bewe-
gend abstract schilderij, inmiddels heeft
het genre naast de mainstream-film een
eigen plek gevonden en is van alles uit-
geprobeerd: aparte belichtingsomstan-
digheden, projecteren op niet-vlakke
oppervlakken. Sinds de jaren vijftig is de
duidelijkste exponent van die ontwik-
keling de Amerikaanse filmmaker Stan
Brakhage, zo meent Rekveld. "Die
maakt films zonder camera door ge-
woon verf op een blanke filmstrook aan
te brengen waarbij ook textuur ertoe
doet. Voor oktober staat in het 4D-pro-
gramma een installatie van Jürgen Reble
gepland. Deze Duitse 'film alchemist'
experimenteert met het chemisch be-
werken van emulsies. Zulke beeldbe-
werkingen, soms uitmondend in com-
plete zoutsculpturen, haalt hij heel
langzaam door de projector. De eerste
keer dat ik hem ontmoette was die pro-
jector door al die chemicalien een gewel-
dige bonk roest."
Behalve experimentele films bevat het
programma 'Joost Rekveld presenteert
4D' ook veel films over experimenten.
Experimenten uit de wereld van weten-
schap en techniek. Daartoe heeft Rek-
veld in het archief van het Filmmuseum
in Overveen kratten vol filmblikken met
daarop half vergane plakbandjes op
montagetafeis leeggestort. "Een wereld
ging voor me open. Zo stuitte ik op een
film van de gebroeders Pathe uit 1910,
met als onderwerp kloppende kikker-
harten. Ook films met helikoptermodel-
len, medische röntgenfilms, een etno-
grafische analyse van de bewegingen
van Parijse straatvegers, een betoverend
mooie film over de toepassingen van
licht en een over wervelingen die obsta-
kels in een bak water teweeg brengen,
hebben hun weg naar de compilaties ge-
vonden. Bijzonder fraai zijn de jaren-
dertigfilms van J.C. de Mol met time lap-
se-opnamen van zich openvouwende
bloemen en van groeiende kristallen.
Nieuw voor me was het genre van de wis-
kundige animatiefilm. In een voorbeeld
van dat genre, een film uit de jaren twin-
tig, werd de stelling van Pythagoras stap
voor stap uit de doeken wordt gedaan -
een visueel betoog in stappen."

ROMANTISCH IDEE Van een kloof
met de experimentele film is volgens
Rekveld nauwelijks sprake. "Weliswaar
zijn die films met wetenschappelijke ex-
perimenten voor een totaal ander pu-
bliek bedoeld en vanuit een andere
agenda gemaakt, maar wat ze met expe-
rimentele films gemeen hebben is het
kernidee: ingrijpen in het menselijk zin-
tuiglijk voelen door nieuwe manieren
van kijken aan de orde te stellen. Die we-
tenschappelijke films, soms niet meer
dan bijproducten van experimenten,
hebben de belevingswereld van mensen
enorm beinvioed. Ik zie die tegenstel-
ling tussen wetenschap en techniek niet
zo. Ik geloof in het romantische idee van
kunstenaars die in hun werk onontdek-
te zintuiglijke of conceptuele gebieden
betreden, en van wetenschappers die
met experimenteren hetzelfde berei-
ken. De overeenstemming overheerst."
Een opvallende figuur uit de 4D-lezin-
genreeks is Dan Sandin, ooit kernfysicus
en sinds dejaren zeventig pionier op het
gebied van video- en mediakunst. Van
zijn hand is de Sandin Image Processor,
een real time videosynthesizer waarmee
hij concerten gaf die hij met 'Electronic
Visualization Events' aanduidde. Met
Tom DeFanti richtte hij het Electronic
Visualisation Laboratory op, verbonden
aan de Universiteit van Illinois in Chica-
go. Rekveld: "Nog altijd is hij daar direc-
teur. Dat laboratorium heeft twee kan-
ten: academie voor mediakunst en insti-
tuut voor wetenschappelijke visualisa-
tie. In die laatste hoedanigheid hebben
ze the cave ontwikkeld, een virtual reality-
ruimte voor groepen. Sandin is een inte-
ressante figuur die zich op het snijvlak
van wetenschap en kunst ophoudt."
Er bestaan - prille - plannen om de nieu-
we faculteit der kunsten van de Leidse
Universiteit, een samenwerkingsver-
band met de Haagse Hogeschool voor
Beeldende Künsten, Muziek en Dans,
met een vergelijkbaar laboratorium als
dat van Dan Sandin uit te rusten. Rek-
veld: "Ik denk mee en vind dat een span-
nend idee. De uitdaging is mediapoot en
wetenschappelijke poot elkaar te laten
bestuiven. En zo'n instituut zou mijn
missie de mens zintuiglijk te openen
verder kunnen brengen."